Czy bliscy zmarłego mogą wstąpić do procesu i wykonywać uprawnienia zmarłego w procesie karnym?
Takie pytania być może pojawiają się w głowach osób, których najbliżsi byli pokrzywdzeni przestępstwem i brali udział w postępowaniu karnym. Na te i inne wątpliwości postaram się odpowiedzieć w dzisiejszym artykule.
Kto może wykonywać prawa pokrzywdzonego?
Kwestia ta jest regulowana przez przepisy Kodeksu postępowania karnego (KPK):
art. 52§1. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu.
§2. W przypadku, gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego lub osobach pozostających na jego utrzymaniu, poucza o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich.
Podobne regulacje dotyczą oskarżyciela posiłkowego i oskarżyciela prywatnego – analogicznie:
Art. 58.§1. Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania; osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu mogą przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym stadium postępowania.
§2. W razie śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie popierał oskarżenie, stosuje się odpowiednio art. 61.
Art. 61.§1. W razie śmierci oskarżyciela prywatnego postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe lub osoby pozostające na utrzymaniu zmarłego mogą wstąpić w jego prawa.[…]
§2. Jeżeli w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego osoba uprawniona nie wstąpi w prawa zmarłego, sąd lub referendarz sądowy umarza postępowanie.
W celu zapewnienia większej przejrzystości wpisu, uwagi dotyczące pokrzywdzonego, dotyczą tak samo oskarżycieli: posiłkowego i prywatnego, chyba, że wyraźnie wskazuję w poniższej treści inne zasady względem tych osób.
W przypadku kilku lub nawet większej ilości osób najbliższych czy osób pozostających na utrzymaniu pokrzywdzonego – uprawnienia, które przysługiwałyby zmarłemu, każda z tych osób może wykonywać niezależnie.
Jaki jest krąg podmiotów uprawnionych do wykonywania praw zmarłego pokrzywdzonego?
Zgodnie z zacytowanymi wyżej przepisami KPK do kręgu podmiotów uprawnionych do wykonywania praw pokrzywdzonego należą:
- osoby najbliższe,
- osoby pozostające na utrzymaniu zmarłego,
- prokurator.
Kim jest osoba najbliższa?
Pojęcie osoby najbliższej zdefiniowano karnego kodeksie karnym w art. 115 § 11:
Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Wstępnymi są rodzice i dziadkowie, natomiast zstępnymi dzieci i wnuki. Powinowatymi w tej samej linii lub stopniu będą m.in. rodzice drugiego małżonka (teściowie).
Osobami pozostającymi we wspólnym pożyciu będą także pary homoseksualne – w orzecznictwie bowiem, w tym Sądu Najwyższego, wyrażany jest pogląd, że za istotne i konieczne elementy wspólnego pożycia należy uznać: wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną i trwałość związku.
Kim jest osoba pozostająca na utrzymaniu?
Osobą pozostającą na utrzymaniu jest ta, na której utrzymanie zmarły pokrzywdzony łożył w okresie poprzedzającym jego śmierć. Bez znaczenia jest z jakiego tytułu na to utrzymanie łożono, ani jaki był stosunek zachodzący między tymi osobami. Innymi słowy, zmarły pokrzywdzony mógł utrzymywać daną osobę na podstawie własnej decyzji, niekoniecznie musiały łączyć ich więzi pokrewieństwa czy powinowactwo; taka osoba nie musiała nawet wspólnie ze zmarłym zamieszkiwać.
Istotne natomiast jest, aby pokrzywdzony utrzymywał taką osobę tuż przed śmiercią i aby to utrzymywanie miało charakter regularny i stały. Nie będzie osobą pozostającą na utrzymaniu pokrzywdzonego wspomagana przez niego finansowo w sytuacji, gdy posiadała własne dochody wystarczające na zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb.
Czy śmierć pokrzywdzonego tamuje proces?
Wszystkie osoby wymienione powyżej mają prawo do wykonywania praw pokrzywdzonego i są do tego uprawnione niezależnie od przyczyny śmierci pokrzywdzonego tzn. niekoniecznie musiała ona nastąpić w związku z przestępstwem. Nie ma również znaczenia, czy te osoby poniosły w związku ze śmiercią pokrzywdzonego jakąś szkodę.
W razie śmierci pokrzywdzonego, sąd, jeśli posiada informacje o osobach najbliższych lub pozostających na utrzymaniu pokrzywdzonego, jest zobowiązany pouczyć o uprawnieniach pokrzywdzonego co najmniej jedną z nich. Pouczenie ma przede wszystkim umożliwić tym osobom podjęcie decyzji co do dalszego działania w procesie i wykonywania uprawnień procesowych jakie miał w procesie zmarły pokrzywdzony.
Jak wstąpić do procesu po śmierci pokrzywdzonego? Jak wykonywać prawa pokrzywdzonego?
Osoby wstępujące do proces w miejsce zmarłego, realizują prawa pokrzywdzonego i robią to niezależnie od tego, czy przed śmiercią pokrzywdzony sam z nich skorzystał w jakimkolwiek zakresie przewidzianym obowiązującymi przepisami.
Osoby te działają we własnym imieniu i po wstąpieniu do procesu stają się stronami procesu.Ich uprawnienia są takie same niezależnie od tego, czy przestępstwo naruszało dobra osobiste, czy majątkowe pokrzywdzonego. Nie ma też znaczenia czy są spadkobiercami zmarłego czy nie. Ich Uprawnienia osób wstępujących do procesu dotyczą tylko przestępstw popełnionych za życia pokrzywdzonego i skierowanych przeciwko jego dobrom. Osoby te mogą wykonywać uprawnienia, które przysługiwały pokrzywdzonemu w chwili śmierci lub byłyby możliwe do realizacji w przyszłości.
Podkreślę w tym miejscu, że jeśli pokrzywdzony z pewnych swoich uprawnień nie skorzystał na określonym etapie i przestały mu one przysługiwać, osoby uprawnione do wstąpienia w jego miejsce nie będą mogły z nich skorzystać (np. jeśli upłynął termin na wniesienie zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego to osoby wstępujące do procesu na miejsce zmarłego który nie wniósł zażalenia w terminie nie będą mogły takiego zażalenia wnieść).
Szczegółowo o uprawnieniach pokrzywdzonego w procesie karnym przeczytaj tutaj.
Czy istnieje termin na wstąpienie do sprawy?
Nie. Obowiązujące przepisy nie wprowadzają żadnego terminu dla realizacji praw zmarłego pokrzywdzonego przez osoby najbliższe i osoby będące na jego utrzymaniu. Mogą one więc rozpocząć wykonywanie tych praw w dowolnym momencie postępowania karnego (oczywiście jeśli tylko na danym etapie wykonanie danego uprawnienia jest w ogóle możliwe).
Inaczej rzecz się ma z oskarżycielem prywatnym – w wypadku gdy zmarły był oskarżycielem prywatnym w procesie karnym to osoby najbliższe lub pozostające na jego utrzymaniu mają 3 miesiące od dnia jego śmierci na wstąpienie do sprawy – w przeciwnym razie postępowanie zostanie umorzone
Czy bliscy mogą dochodzić naprawienia szkody lub zadośćuczynienia?
Tak, osoby najbliższe zmarłego mogą dochodzić obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia.
W procesie karnym osoby najbliższe mogą domagać się, na podstawie art. 46 kodeksu karnego, orzeczenia obowiązku naprawienia przez oskarżonego szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za krzywdę (potwierdza to postanowienie Sądu Najwyższego, Izby Karnej z dnia 28 kwietnia 2008 r.I KZP 6/08). Jeżeli orzeczenie powyższego obowiązku jest znacznie utrudnione to sąd może, w przypadku śmierci pokrzywdzonego, orzec zamiast tego nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. Jeśli ustalono w procesie więcej niż jedną taką osobę najbliższą, to nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
W przypadku gdy po wyroku w sprawie karnej nadal pozostanie szkoda lub krzywda, której nie pokrywa zasądzony w wyroku karnym obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie to można dochodzić swoich roszczeń dalej na podstawie przepisów kodeksu cywilnego (art. 445 i 446 kodeksu cywilnego), które przewidują w sytuacji śmierci spowodowanej wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia możliwość dochodzenia od sprawcy: kosztów leczenia i pogrzebu (przez tę osobę, która je poniosła), renty (przez osobę, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny oraz osobę, której zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania). Jeśli zaś wymagają tego zasady współżycia społecznego sąd cywilny może również zasądzić stosowne odszkodowania dla najbliższych członków rodziny zmarłego, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej, a ponadto odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną przez najbliższych członków rodziny zmarłego krzywdę.
Kiedy do sprawy włącza się prokurator?
Uprawnienia pokrzywdzonego może wykonywać prokurator. To uprawnienie prokuratora aktualizuje się w razie braku lub nieujawnienia osób najbliższych i osób będących na jego utrzymaniu.
Projekt zmian rozszerzenia kręgu osób uprawnionych?
Od dawna toczyły się dyskusje związane z rozszerzeniem kręgu podmiotów, które mogą wstąpić w prawa pokrzywdzonego. Pojawiały się głosy mówiące o tym, jakoby powyższe regulacje nie gwarantowały w wystarczającym zakresie ochrony interesów ofiary przestępstwa na wypadek jej śmierci.
W połowie 2023 roku do Sejmu (IX kadencji) wpłynął projekt Naczelnej Rady Adwokackiej dotyczący zmiany kodeksu postępowania karnego. Twórcy projektu postulowali, aby krąg osób uprawnionych do wykonywania praw pokrzywdzonego został rozszerzony o spadkobierców zmarłego.
Podkreślono, że zmiany pomogą wyeliminować sytuacje, w których zmarła ofiara przestępstwa nie pozostawiła po sobie osoby najbliższej czy pozostającej na jej utrzymaniu, a praw jej w dalszym toku procedury nie mogą wykonywać spadkobiercy zmarłego, wobec braku legitymacji w tym zakresie. W obecnym stanie prawnym spadkobiercy, niezależnie od podstawy dziedziczenia, nie mogą działać w tym zakresie. Nie zakończono procesu legislacyjnego, i nie ma na razie informacji jakie są plany co do procesowania tego projektu w Sejmie X kadencji.
Reprezentacja pokrzywdzonych w sądzie – skontaktuj się ze mną
Dla osób pokrzywdzonych przestępstwami oraz ich bliskich udział w postępowaniach sądowych jest doświadczeniem stresującym. Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej doświadczonego prawnika, skontaktuj się ze mną. Oferuję kompleksową pomoc prawną i reprezentowanie jako pełnomocnik pokrzywdzonego, oskarżyciela prywatnego i posiłkowego na każdym etapie postępowania.
Treści zamieszczone na blogu maja charakter informacyjno-edukacyjny i nie można ich traktować jako porady prawnej w Twojej konkretnej sprawie. Każdy konkretny przypadek powinien być bowiem przeanalizowany indywidualnie, z uwzględnieniem szczegółowych jego okoliczności i związanych z nim faktów, które mogą mieć istotny wpływ na wybór najbardziej adekwatnego w danym przypadku sposobu postępowania.
